Марий нерген увер

Калыкын лÿмжö да тÿрлö тÿшкалан шелалтмыже
Эртыше жап
Вес калык дене варналтмаш да диспор-влакын проблемышт
Эрвел марий-влак
 
Калыкын лÿмжö да тÿрлö тÿшкалан шелалтмыже

Марий-влак финн-угор калык-влакын юлвел тÿшкашкыже пурат да Российын Юл-Урал кундемжын тÿп калык-влакше гыч иктыже улыт. Нуно шкеныштым "марий" маныт. Тиде  шомак "айдеме" але "пöръенґ" манмым ончыкта. Ожно нуным вес калык-влак "черемис" манын, кызыт тиде мут шагал кучылталтеш.

Тÿвыра ойыртем негызеш марий-влак кум тÿшкалан шелалтыт: курык-, олык- да эрвел марий. Курык марий-влак Марий республикын кечывалвел-касвел ужашысе Юл чонґгатан пурла серыштыже илат. Нунын деке Юл вес могыр Вÿтла энґер кундемысе марий-влак лишыл улыт. Олык марий тÿшкаш Юлын шола велысе лапка серыштыже, Вÿтла да Виче энґер коклаште, илыше марий-влак пурат. Эрвел марий-влак Чолман бассейныште Виче энґер деч эрвелнеда тушко йоген пурышо вес энґер-влак воктене илат. Нуно Урал  марте верым айлат.

Марий йылмыште кок тÿнґ диалект тÿшкам ойыраш лиеш: касвел (курык) да олык-эрвел. Тиде кок тÿшка кокласе ойыртемлан кöра южгунамже курык-  да олык-  (эрвел-) марийлан икте-весыштым умылаш неле. Касвел диалект дене кутырышо-влак чыла марла ойлышо гыч 10% деч шукыжак огытыл. Кок литератур формо уло: цикмђ (козьмодемьянск) диалект негызеш келыштарыме курыкмарий, да морко-шернур диалект негызеш шочшо олыкмарий. Чыла финн-угор калык тÿшка гыч марий-влак момло финн-угор калык тяшка дене танґастарымаште эн чот да кужу жаплан тюрк калык-влакын (чуваш, суас) влиянийыштышт лийыныт. Руш йылме влияний - у кончыш.  Тудо XIX  курым мучаш гыч веле виянґаш тÿнґалын.
 
Эртыше жап

Мемнан эран кокымшо тÿжемийын икымше пелыштыже марий-влак тюрк калык-влак дене пенґгыде кылым кучен иленыт. Кыл кучымаш ондак юл булгар-влак, вара озанґ татар-влак дене лийын. XVI курымышто руш-влак Юл кундем верч кучедалаш тÿнґалме годымат, марий лужа-влак утларакше татар велне лийыныт. Марий-влак 1552 ий марте,  Озанґым сенґен налмешке, татар велне кредалыныт. Марий-влакын Моско кид йымаке логалмышт шуын огыл. XVI курымын 2-шо пелыштыже марий-влак шуко гана шке эрыкышт верч кынелыныт. Нине вашпижмаш-влак историйыште  "черемис сар" ляь дене палыме улыт. Юл кундемыште чÿчкыдын сар каен шогымылан, марий мландышке вес калыкын илаш толмыжлан  да виеш тынеш пуртымылaн кöра марий-влак эрвелке, тянґ шотышто, башкир калык илыме кундемлашке, куснаш тÿнґалыныт. Тыге эрвел марий тÿшка-влак шочыт. Тиде процесс XVIII курымын покшелныже мучашлалтеш.

Кугыжан Росиийыште административный шеледымаш марий-влакын илыме верыштым, тÿрлö губернийлашке пурышо ужаш-влаклан тыгыдемден. Совет жапын тÿнґалтышыштыже автономийым ыштыме годым марий мланде-влакым "иктыш чумырымо" нерген ойлаш лиеш, но калыкын кумда вер-шöрыштö пеш шала илымыжлан кöра ятыр марий 1920 ийыште ыштыме Марий автоном область деч öрдыжеш кодын. 1936 ийыште область гыч автоном республикым ыштеныт. Кызыт тудо Марий Эл Республик маналтеш.

Марий калыкын национальный помыжалтмашыже кугыжа кучемвийын (властьын) озаланыме пытартыш ийлаштыже палдырнаш тÿнґалеш. 1917 ийыште “Марий ушем“ ышталтеш, но тыгай шотан ушем-влакым большевик-влак пеш вашке чарат. 80-ше -90-ше ийлаште “Марий ушем“ угыч шочеш. Тудын дене пырля  вес марий организаций-влакат шочыт да пашам ышташ тÿнґалыт. Но Российысе моло калык-влак семынак, тыглай калыкын чон-шимашыже лушкыдо улмылан, озанлык кризислан да гражданский обществын укежлан кöра марий национльный тарванымаш 90-ше ийлаште нöлталтме деч вара волен кая.
 
Вес калык дене варналтмаш да диаспор-влакын проблемышт

Марий-влакын олашке илаш куснаш тÿнґалмыштлан шуко жапак ок лий. Олалашке да калыкын ик вер гыч вес верыш илаш куснымаш XX курымын 2-шо пелыштыже чот  виянґ кая. Тыгай кончышын кышажым калык чот да йылме палымаш вашталт толмо гочат сайын ужына. Кызыт марла кутырышо енґ чот йöршын кушмым чарнен. Паспорт почеш марий улшо да марла кутырыдымо енґ-влак, чаманаш логалеш, шукем толыт. Шымлымаш ончыкта: рушанґмаш поснак самырык-влак коклаште да олаште чот шарлен.
Енґ чот да йылме вашталт толмо нерген тыште улшо сÿрет да таблице-влак гычат пален налаш лиеш.

Совет жапыште национальный культур да йылме виянґме сомыл тÿнґ шотышто автономийлаште веле шукталт шоген. Садлан иктаж-могай калыкын шке автономий деч öрдыжытö илыше ужашыже вес калык дене писынрак варналтеш. Тидым марий-влак коклаштат ужына, но эрвел марий-влак коклаште тиде сярет вес семынрак палдырна.
 
Эрвел марий-влак

Чумыр марий (671 тÿжем енґ) гыч пелыже утла тÿп республик деч öрдыжыштö ила. Тушеч 200 тÿжем нарыже - эрвел марий. Нуно шала-шала илымыштлан кцра тярлц тÿшкалан шелалтыт. Тыге ныл тÿнґ тÿшкам ойыраш лиеш: чолман-, ÿпö-, белебей- да урал марий-влак. Нунын кокла гыч илыме вер кугыт, калык чот денат  эн кугужо Башкортостанын йÿдвел ужашыштыже верланыше ÿпымарий  тÿшка шотлалтеш. Палемдаш кялеш: нине тÿшкалашке пурышо марий ял, села-влакат посна-посна изирак тÿшка дене верланеныт. Эрвел марий-влак кушто илымым тиде карт гычат ужаш лиеш.

3 да 4-ше таблице-влак гыч раш коеш: Пошкырт кундемыште илыше марий-влак тÿп республикысе марий-влак дене танґастарымаште шке йылмыштым уданжак огыл арален коденыт. Удмуртийыште да Уралыште илыше марий-влак Башкортостан да Марий Эл Республикысе марий-влак дене танґастарымаште вес калык дене писынрак лугалтыт. Пошкырт марий-влак руш-влак дене гына огыл, тыгак пошкудо тюрк калык-влак (суас, башкир),  одо-влак денат пенґгыде кылым кучен шогат. Башкир марий-влакын шке илыш-йÿлаштым арален кодымо амаллан тÿрлö калык дене чак илымым шотлаш лиеш. Чимарий йÿлат эрвел марий-влак коклаште Марий республикысе деч сайынрак аралалтын.


© Сеппо Лаллукка, Пол Фрайер