Россий
диаспор-влак нерген
Марий-влак
да нунын диаспорышт
Шымлыме
годым мом шотыш налман
Шымлышаш паша
Наций-влак коклаште кылым виянґдыме пашаште ончычсо Совет Ушем кундемлаште улшо диаспор-влакын проблемышт ик эн йöсö манаш лиеш. Арам огыл кызыт у шкевуя "лишыл йотэл"кугыжанышлаште илыше рушла кутыршо-влак нерген чÿчкыдын ойлат. Нунын проблемышт Российысе диаспор-влак деч кугунак огеш ойыртемалт. Тидлан кугыжаныш-влак кокласе чек ок кÿл, нуно ик кугыжаныш кöргыштат лийын кертыт. Россий Федерацийыште 20 млн. наре руш огыл калык ила. Тудын Российыш пурышо тÿрлö кÿкшытан шке автономийже уло. Тÿнґ автономий деч öрдыжыштö илыше-влакым диаспорылан шотлаш гын, тыгайже Российыште 8 млн. наре погына. Садлан, тыге каласен кертына: Российысе шагал шотан калык-влакын проблемышт - тиде, шукыж годым, диаспор-влакын проблемышт.
Марий-влак да нунын диаспорышт
Марий-влак Юл-Урал кундемысе финн-угор калык тÿшкаш пурат. Нунын тÿнґ автономийышт - Марий Эл Республик. Тудо Кокла Юл кундемыште верланен. Вес вере илаш куснымылан да административно тÿрлын шеледымылан кöра Российысе 644 тÿжем марий гыч пелыже утла тÿп республик деч öрдыжыштö ила. Марий диаспорын ик эн кугу ужашыже Пошкырт, Татар да Одо республикылаште, тыгак Пермь да Свердловск областьлаште верланен. Озанґ ханствым сенґен налмылан да руш-влакын Юл кундемыш илаш толмыштлан кöра, марий-влак 400 ий ончыч Юл воктеч нине кундемлашке куснаш тÿнґалыныт. Нуным эрвел марий-влак маныт. Марий ял-влак тÿрлö регион мучко шаланен пытеныт, тыге южо кундемыште кугурак але йöршын изи тÿшка дене, эсогыл ял денат илат. Эрвел марий-влакын чотышт 200 тÿжем нарыш погына, тышеч пелыже утла Пошкырт кундемыште ила. Нунын кушто илымыштымтиде картыштат ужаш лиеш. Марий республикын пошкудо улшо Киров да Угарман (Нижний Новгород) областьлаштатмарий-влак ятырын илат (икымшыштыже 44 тÿжем, весыштыже - 8 тÿжем). Ты верлаште нуно акрет годсек иленыт. Эрвел марий-влак дене танґастарымаште, тиде кундемыште улшо марий-влак, вес вере илаш куснымылан огыл, аадминистративный шелмылан кöра тÿп республик деч öрдыжеш кодыныт.
Шымлыме годым мом шотыш налман
Икымше, диаспорылаште шкем могай калык гыч улмым шотлымаш шуко тÿрлö кÿкшытан да пÿтынь калыкын шкешижмашыже (самосознание) деч ойыртемалтеш. Тудо шуко йыжынґан, манаш лиеш. Кокымшо, диаспорым шымлыме тусо посна тÿшка, кугезе шочмо эл (этническая родина) да диаспорын кызыт илыме вер-шöржö (кугыжаныш, область) кокласе кумыте улшо кылымат шотыш налде ок лий.
Диаспор-влакын тачысе кече проблемыштым ончымо годым эн ончыч революций деч ончычсо, тыгак совет жап годсо марий диаспор тÿшкан лийме корныжым да тудын тÿрлö - тÿрлö калыкан Юл-Урал кундемыште вержым шотыш налын шымлыман.
Демографический шымлымаш гыч XX курымын 2-шо пелыштыже марий калыкын чотшо вашталт толмым, ий еда мыняр енґ шочеш да мыняр кола, вес кундемлашке илаш куснымым да молымат ужаш лиеш. Тыште тыгак марий диаспор-влакын кызытсе илыме верышт келгын шымлалтеш. Марий-влакын шкеныштын але вес калык гыч лекше енґ дене мужыранґмыштат рашемеш. Тыгай шымлымаш гоч тÿрлö калык кокласе вашкыл чÿчкыдылыкым да кузерак посна тÿшкаште вес калык дене варналтмаш каен шогымым пален налаш лиеш.
Кÿшнö ушештарыме диаспорысо посна тÿшка, кызыт илыме федераций субъект да тÿп республик коклаште улшо кум могыран кыл марий койышын пенґгыдемме негызше манын кертына. Тиде кылым виянґдымаште эн кугу пашам интеллигенций шукта. Садлан шымлымашын тиде ужашыштыже тыгай йодыш-влак очалтыт: кузерак этнический движений виянґ толеш, кузерак элита (интеллигенций) кушкеш да кузе тудо шочмо калыкшын ончыкылыкшо верч азаплана. Диаспорылаште шкем посна калыклан шотлымаш, тÿрлö амаллан кöра, шуко йыжынґан. Шымлымаш мучаште нине шижмаш-влак могай корно дене виянґ толмо да ончыкыжым кузе виянґ кертмышт ончалтеш.
   |